Wat vind ik dit een vreselijk boek ! Ondanks alle kwaliteiten. Want je wint niet zomaar de Internationale Booker Prize, en dat hebben Marieke Lukas Rijneveld en de vertaalster Michelle Hutchison dan toch maar voor elkaar gekregen. Er zijn twee selectierondes waarin een longlist en daarna een shortlist worden gekozen door een vijfhoofdige jury. Uit de shortlist wordt dan uiteindelijk de winnaar gekozen. Dit is als het winnen van de Tour de France of het winnen van het Wereldkampioenschap Schaatsen, niet meer en niet minder ! Zes jaar lang heeft Marieke Lukas Rijneveld aan deze roman gewerkt, met dit prachtige resultaat. Ook haar poëziebundels zijn beiden bekroond met de C.Buddingh prijs voor Kalfsvlies in 2015 en de Ida Gerhardt Poëzieprijs voor Fantoommerrie in 2019.
De avond is ongemak vertelt het verhaal van een tienjarig meisje die haar oudere broer Matthies verliest: hij zakt door het ijs bij het schaatsen en verdrinkt. Het gezin wordt in rouw gedompeld. Het gereformeerde geloof van de ouders geeft geen troost. De vader en de moeder gaan op in hun verdriet maar weten dat niet met elkaar of met hun kinderen te delen: een kil verzwijgen wordt groter en groter. Het meisje hult zich in een eigen wereld. Ze wil haar jas aanhouden en gaat zichzelf Jas noemen. Een vaste en vertrouwde mantel van bescherming. De sfeer thuis wordt depressiever en killer. De kinderen: de oudere broer Obbe, Jas, en het jongere zusje Hanna proberen staande te blijven in een gezinsleven dat boosaardiger en angstiger wordt. Jas leeft in een vreemde wereld waarin fantasie en werkelijkheid zich steeds meer vermengen tot een angstaanjagende mix van schuld, gemis, geloof, en wreedheid. Zo'n verhaal heeft geen prettig einde.....
Razend knap is het rouwproces van Jas weergegeven. De jury noemt dit als één van de redenen waarom de prijs toegekend is: nog nooit is zo intens over het rouwen van een kind verteld. Het is alsof Marieke Lukas Rijnders in het hoofd van Jas is gekropen en verslag doet van al die conflicterende emoties en gebeurtenissen. Als ze zelf uit haar roman voorleest is het ook net alsof het door een kind voorgelezen wordt: ze heeft een heel lichte en melodieuze, haast kinderlijke stem.
Wat door velen geroemd wordt is haar beeldend vermogen en haar poëtische taal. Op elke bladzij buitelen de metaforen over elkaar heen. Die overdaad is mij te veel.... maar veel ervan is wel razend knap. Het lijken kleine gedichten in het verhaal. Ze creëren ook een bijzonder effect: ze laten de lezer meekijken en pas op de plaats maken in een verhaal dat juist een hoog tempo heeft. Marieke Lukas Rijneveld dwingt je als lezer om met haar mee te kijken. Naar dingen die je liever niet zou willen zien in die vreemde disfunctionele wereld van dit gezin.
Desondanks: wat vind ik dit een vreselijk boek. Dat zit allereerst in de religieuze kilte van het verhaal. Er wordt wel veel over het geloof geschreven, maar dat blijft veraf en onbezield. Misschien is "onbezield" wel het beste woord om te duiden wat ik dan precies mis. De Engelstalige jury noemt de religious language en de strict reformed family background, maar komt niet verder dan dat en de rol van het geloof blijft in hun beoordeling onderbelicht. VPRO-presentator Tim den Besten praat uitgebreid over gender issues met Marieke, maar komt niet verder dan de vraag : "Geloof je nog in God ?" als ze het gaan hebben over godsdienst. Er lijkt geen antenne te zijn voor de diepere lagen van religieuze taal, het blijft allemaal aan de buitenkant hangen. Maar niet alleen de lezers blijven steken aan de religieuze oppervlakte. Marieke Lukas Rijnders schrijft net als Franca Treur en als Jan Wolkers, de schrijver die ze bewondert, over God: observerend, van buitenaf, zonder dat de eigen ziel in het geding lijkt te zijn. Voor wie dit niet goed weet te plaatsen: lees eens romans als Knielen op een bed violen van Jan Siebelink of Christus wordt weer gekruisigd van Nikos Kazantzakis. Dat is religieuze bezieling !
Ik heb moeite met de wreedheid en de goorheid in het boek. Die worden in alle details beschreven en zoals al eerder gezegd: je kunt geen andere kant op kijken. Ik vind dit onvolwassen en helaas karakteristiek voor deze tijd. Ik zie het ook in veel Netflix series: wreedheid wordt niet meer gesuggereerd maar visueel zoveel mogelijk geëxploiteerd. Er lijkt geen enkel besef te zijn van maathouden, en dat is ook één van mijn bezwaren tegen dit boek. We weten allemaal dat er verschrikkelijke dingen gebeuren maar het helpt niet wanneer je die in alle detail etaleert, hoe knap je dat ook doet. Ik zal het literaire werk van Marieke Lucas Rijneveld meer gaan waarderen wanneer ze "het verkennen van nieuwe perspectieven" en het "uitdagen tot vragen stellen" aanvult met de even waardevolle deugd van de gematigdheid. Misschien naast Jan Wolkers ook Aristoteles er nog eens op naslaan ?
Geen opmerkingen:
Een reactie posten