Wie leest er nog Jan de Hartog, wie kent hem überhaupt ? Een schrijver die in de naoorlogse jaren in een hoog tempo romans en toneelstukken produceerde. De Nederlandse literaire critici namen hem niet serieus: te oppervlakkig, geen interessante psychologie. In het buitenland werd daar anders over geoordeeld. In de Verenigde Staten werd hij gezien als de meest bekende Nederlandse auteur van zijn tijd.
"Gods Geuzen", gescheven in de jaren 1947 - 1949, is zo'n meesterlijke vertelling. In mijn tienerjaren heb ik dit boek al gelezen. Onlangs, na tientallen jaren, kwam ik het boek weer tegen en ben het gaan lezen. Wat een intens verhaal is dit, zo vol vaart geschreven dat we er nu bijna het plakkertje "ADHD roman" op zouden doen.
Eerst maar een blurb: Anton Zorgdrager heeft op kosten van de staat medicijnen kunnen studeren. De afgesproken tegenprestatie: tien jaren medische dienst in Nederlands-Indië. Hij laat zijn verloofde Els achter en begint aan het grote avontuur. Zijn eerste opdracht is de ondersteuning van de arts Brits Jansen die bezig is een epidemie te bedwingen in de binnenlanden van Borneo. Onvoorbereid wordt hij in het diepe gegooid: het begin van een bizarre reis door het oerwoud van Borneo en een eerste kennismaking met Brits Jansen; een zeer bijzonder arts....
Met dit eerste tableau is de toon gezet. Het verhaal dendert op topsnelheid verder. Anton en Els "trouwen met de handschoen" en Els komt naar Nederlands-Indië. Het huwelijk wordt een flop: de twee weten elkaar niet te vinden. Anton is in de ban van het oerwoud geraakt en zit in de knoop met zichzelf. De zoektocht naar wie hij zelf nu eigenlijk is is begonnen en wordt steeds intenser. Als Anton op een brute wijze sex heeft gehad met Els is de maat vol: hij vertrekt vol schaamte voor een volgende opdracht naar de binnenlanden van Sumatra. Els blijkt zwanger te zijn en vertrekt op doktersadvies naar Nederland.
Beiden weten niet dat Brits Jansen dit laatste georkestreerd heeft. Hij is Anton gaan beschouwen als zijn zoon en opvolger van zijn lepra-onderzoek waar hij al jaren aan werkt. En er is nog iets: Brits Jansen onderhoudt nauwe contacten met Willem Waterreus, een Heilssoldaat die een melaatsenkolonie leidt op Java. Brits Jansen beschouwt zich als de peetvader van de dochter van Willem, Bert. Hij ontdekt dat Anton en Bert samen hebben gestudeerd en goede vrienden zijn. Er ontstaat een web van intense relaties tussen al deze mensen. Anton gaat naar de eenzame buitenpost Mamawi op Nieuw Guinea in een poging in het reine te komen met zichzelf en met God. Het wordt een helse krachtmeting met papoea's en zwarte magie. Alleen Willem Waterreus, man van God, blijkt de ban van deze goena-goena te kunnen breken......
Hoezo: weinig psychologie ? Deze roman doet me denken aan de romans van Couperus, waar de psychologie van de hoofdpersonen ook steeds met een fijne pen ontleed wordt. Ik denk in het bijzonder aan zijn Indië roman De stille kracht die dezelfde elementen bevat: Nederlanders in een vreemde Oosterse wereld en een vijandige cultuur, vol bovennatuurlijke krachten: wie heeft niet gegriezeld bij de occulte verschijnselen in het badhokje ?
Wat Jan de Hartog meesterlijk doet is het voortdurend wisselen van perspectief. Door vanuit de psyche van meerdere personen naar één en dezelfde gebeurtenis te kijken word je als lezer voortdurend van je stoel getrokken: Hoe moet ik nou een bepaalde gebeurtenis duiden, wat zou ik zelf hebben gedaan, gedacht, of gevoeld ?
Je kunt deze roman lezen als een verhaal over tropenkolder, over wat er met je gebeurt in het magische tropische oerwoud. Maar deze roman graaft veel dieper. De grote doorgaande lijn gaat over de zoektocht van Anton Zorgdrager naar zichzelf en naar God. In het begin lezen we uitgebreid over eenzelfde weg van Willem Waterreus in zijn jonge jaren. Hiermee wordt de toon gezet voor de geestelijke beproevingen die de rationele en atheïstische Anton Zorgdrager steeds verder wegdrukken in de wanhoop.
Deze meesterlijke vertelling is ook een tijdgebonden verhaal. Het taalgebruikdoet ouderwets aan. Er is veel aanstekelijke maar ook kwajongensachtige humor. En de wijze waarop over de autochtone bevolking in Nederlands-Indië wordt gesproken kan heden ten dage absoluut niet meer.
In 1962 is er een verfilming gemaakt: "The spiral road". De film wordt laag gewaardeerd.
Ik heb enkele interessante documenten kunnen vinden waarin de arts Brits Jansen verder tot leven komt. Deze zonderlinge reus is gemodelleerd naar de archeoloog dr. Pieter Vincent van Stein Callenfels, een reusachtige man met zeer bijzonder gedrag. Je vindt er meer over in Tropenkolder in de Indische letteren waarin ook uitgebreid het fenomeen "tropenkolder" wordt geanalyseerd.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten